Nuwa Hota: Miasto, które przeszło od komunizmu do kapitalizmu

Niewiele krajów wyszło z II wojny światowej tak zniszczone jak Polska. Kraj stracił około jednej piątej ludności, jego stolica Warszawa została prawie całkowicie zniszczona przez nazistów, a znaczna część jego dziedzictwa kulturowego została skradziona lub zniszczona. Nawet granice kraju zostały przesunięte o kilkaset kilometrów na zachód, zmuszając miliony ludzi do przeniesienia się na „ziemie odzyskane”, które kiedyś były częścią Niemiec.

Ale z tych ruin zrodziła się nadzieja na nowy świat.

Dewizą tej nowej społeczności jest socrealistyczne miasto Nowa Huta, założone w 1949 roku na wschód od Krakowa i budowane przez kolejne dziesięciolecia. W jego centrum znajdowała się ogromna huta Włodzimierza Lenina, zaprojektowana do produkcji większej ilości stali, niż cały kraj był w stanie wyprodukować przed wojną. Nowa Huta, dosłownie polska „nowa huta”, zbudowana dla hutników, była najambitniejszym polskim projektem urbanistycznym po wojnie: utopijnym socjalistycznym miastem, które reszta narodu mogła naśladować.

Jednak śmierć Stalina w 1953 r. i późniejsza destalinizacja spowodowały, że styl socrealizmu stracił na atrakcyjności. Ratusza i teatru w Nowej Hucie nigdy nie wybudowano, a resztę miasta ukończono w sposób skromniejszy.

W 1973 r. w nagrodę pocieszenia uhonorowano kultowy pomnik Lenina – największą w Polsce – ulicę Róży, na północ od Rynku Głównego.

„To było zaplanowane miasto, które nie do końca wyszło tak, jak wszyscy oczekiwali” – powiedziała dr Catherine Lipow, której książka z 2013 r. Niedokończona utopia zawiera szczegółowe spojrzenie na miasto. Jak miasto było budowane i rozwijane.

Mimo rozpędu ideologicznego, pisze Lipow, sami planiści – niektórzy z czołowych polskich architektów i urbanistów w tamtym czasie – nie otrzymali bezpośrednich wskazówek, jak powinno wyglądać miasto. Wiedząc jednak, że miasto powinno być idealnym modelem urbanistycznym, architekci postawili na przestronne ogrody i apartamenty oraz zadbali o to, aby każdy budynek posiadał wszystkie niezbędne usługi. Miasta musiały być nie tylko atrakcyjne wizualnie, ale także przedstawiać wątki socjalistyczne i służyć jako tło dla politycznych rytuałów.

Dla Nowohucian, którzy wyemigrowali z polskiej wsi, było to jak wejście do nowego świata.

Powszechnym mitem jest to, że lokalizacja Nowej Huty została wybrana, aby celowo spojrzeć na konserwatywny mieszczański Kraków, którego nowoczesność i wierność socjalistycznym wartościom wyraźnie kontrastują ze średniowieczną stolicą Polski. Jednak architektonicznych wpływów krakowskiego Starego Miasta nie brakuje w Noa Hucie, z jej arkadami, wewnętrznymi dziedzińcami i innymi cechami charakterystycznymi dla turystów, które są szeroko powielane. Kraków miał wreszcie ostatnie słowo, wchłonął Nową Hotę w 1951 roku.

Choć Nowa Huta odniosła sukces na wiele sposobów, jej losów nie sposób oddzielić od losu komunizmu jako całości. W latach 90. 200-tysięczna Nowa Huta stała się synonimem narkotyków, przestępczości, biedy i zamieszek.

Nie o to dzisiaj chodzi. Polska to jeden z największych współczesnych sukcesów gospodarczych w Europie, który można odczuć zarówno w jej głównych ośrodkach miejskich, jak iw tak odległych miejscach, jak Nowa Huta. „Nowa Hota jest coraz bardziej atrakcyjnym miejscem do życia” – powiedział Matthews Marchocki. „Wcześniej całe życie nocne było w Krakowie, dziś dla mieszkańców Nowej Huty wyrosły restauracje, kawiarnie, lodziarnie i foodtrucki.

Dziesięć lat temu zwiedzający nie miał wiele do roboty w mieście, ale Nowa Huta nauczyła się wykorzystywać swoje komunistyczne dziedzictwo. Miasto oferuje obcokrajowcom i Polakom spojrzenie na komunizm takim, jakim był kiedyś. „Młodzi ludzie dzisiaj nie mają pojęcia, jak to było” – powiedział Marchocki. Przyjazd do Nowej Huty to jak wejście w świat rodziców i dziadków.

Oprócz historii, którą można poznać w nowohuckim Muzeum, które zostało otwarte w 2019 roku na terenie dawnego kina, główną atrakcją dla turystów jest dziś zachowana w Nowej Hucie socrealistyczna architektura. Nowa Huta jest jedną z zaledwie dwóch realistycznych kolonii socjalistycznych planowanych i budowanych na świecie, z wyjątkiem Magnitogorska, w Rosji. Wyróżnia się nijaką nowoczesnością kojarzoną z socjalizmem wschodnioeuropejskim.

Miasto pozostaje żywym symbolem, ale nie jest symbolem, którym miało być. Od wielkości stalinowskiej odbudowy, przez bunt antykomunistycznej religijności, po zepsucie postsocjalizmu i wreszcie odrodzenie się w nowej Polsce, losy Nowej Huty odzwierciedlają losy Polski po II wojnie światowej. Nowa Huta znalazła nowe życie. Nie jako ideał socjalistyczny, ale jako ideał nowego rodzaju w demokratycznej, kapitalistycznej i europejskiej Polsce.