„Konstytucja Niepodległości Polski”

Ulica Świtojańska na starówce Warszawy jest zatłoczona ludźmi. Przed nami cały model ówczesnego społeczeństwa polskiego: arystokraci, duchowni, mieszczanie, chłopi, przedstawiciele mniejszości żydowskiej. Nie brakuje postaci historycznych na czele z królem Stanisławem Augustem. Jednak mimo charakterystycznej zbroi koronacyjnej na ramionach, król jest nieco przesłonięty przez tłum zgromadzony u stóp kolegiaty św. Jana. Tym, który przykuwa uwagę nas wszystkich, jest Marszałek Sejmu Stanisław Małachowski, niosący na ramionach dwóch delegatów. Trzyma wysoki dokument. Wprawne oko dostrzeże napis na karcie tytułowej: „Konstytucja 3 maja 1791”.

To święte wydarzenie, które miało miejsce pod koniec XVIII wieku, zostało odtworzone sto lat później przez wybitnego malarza Jana Modejkę. Nie miał wątpliwości, że był to jeden z najważniejszych momentów w długiej historii Polski. Staje się to dla nas jasne dzisiaj, gdy 3 maja obchodzimy rocznicę przyjęcia tej Konstytucji po raz pierwszy w Europie i po raz drugi na świecie.

Czas słabości, czas nadziei. Rzeczpospolita Polska weszła do jednego z największych krajów Starego Kontynentu w ostatniej dekadzie XVIII wieku, obejmując pół miliona km2. Każdy, kto zna się na polityce, nie może tego zignorować, jednak sytuacja się pogarsza. Kraj, który dwa wieki temu znał swój złoty wiek, nie podniósł się jeszcze z wielu wojen. Skarbiec był pusty, a armia była znacznie mniejsza niż wojska sąsiadów: Rosji, Prus i Austrii. Burżuazja była słaba, większość szlachty była biedna, a niewolnicy nie czuli się związani z państwem. Król rządził, ale jego władza osłabła na długi czas. Karty dystrybuowane były przez ówczesną oligarchię – wpływowych dyrektorów, którzy byli bardzo niechętni reformom. Aby zagwarantować sobie partykularne interesy, część z nich była skłonna w 1772 r. interweniować w sprawy wewnętrzne Polski, podzielić część kraju i wykorzystać słabość Polski do dobrowolnego szukania pomocy u sąsiadów. Odcięta Rzeczpospolita była zależna od Rosji.

Jednak nie wszystko poszło w złym kierunku. Od lat 60. XIX wieku król Stanisław podejmował ambitne reformy: od edukacji, przez umacnianie statusu miast, po politykę monetarną. W 1788 roku, po dodaniu diety – znanej obecnie jako Dieta Wielka lub Dieta Czteroletnia – zmiany uległy przyspieszeniu. Delegaci postanowili zrezygnować z rosyjskiej obrony, wprowadzić podatek dochodowy i odbudować zdolności wojskowe. Kulminacją reform było uchwalenie 3 maja Konstytucji, która oficjalnie znana jest jako prawo rządowe.

Bóg, naród, wolność. „ W imię Boga, sam w Trójcy” – to pierwsze słowa przedmowy do tego historycznego dokumentu. Konstytucja uznała katolicyzm za religię dominującą, ale jednocześnie – zgodnie z wielowiekową polską tradycją tolerancji religijnej – przemawiała wprost do wolności wszystkich innych wyznań.

Słowa „wolny” i „wolność” pojawiają się w tym stenogramie 25 razy. Był wolny od „wolności osobistych” i „swobód obywatelskich”, ale także od władzy ustawodawczej „niepodległej Polski” i „haniebnego embarga zagranicznego”. Są wolni panowie, wolne miasta i chłopi objęci ochroną prawa i rządu – pierwszy krok do wykorzenienia ich niewolnictwa. Przybyszom do Polski i wszystkim powracającym z zagranicy zagwarantowano „całkowitą wolność”. Wolność – od wieków ważny element polskiego DNA – jest wszędzie w konstytucji 3 maja.

To samo poczucie niezależności zainspirowało Europejczyków, którzy wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych dawno temu, kiedy z powodzeniem rzucili wyzwanie Brytyjczykom o niepodległość. Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest o cztery lata starsza od Konstytucji Polski, a popularne poprawki – znane jako Karta Praw – weszły w życie dopiero w grudniu 1791 roku.

Niepodległość w tym samym czasie wywołała rewolucję francuską. We Francji jednak wzniosłe ideały mieszały się z terroryzmem. Wspomniała o tym angielska gazeta Czasy W swoim artykule z 9 maja 1791 r. mówił o francuskich „dyktatorskich demokratach”. Gazeta odróżniała ich krwawą rewolucję od rewolucji polskiej: racjonalną, liberalną i pozbawioną drogi do okrucieństwa. Znany filozof Edmund Burke z równym zainteresowaniem pisał do Konstytucji 3 Maja: „Nikt nie doznał straty ani upokorzenia. Wszyscy, od króla po prostego robotnika, poprawili swoje zdrowie. ja

Konstytucja była dokumentem całkowicie nowoczesnym. Zdecydował się na segregację drogich Montesquieu władzy, reprezentując przedstawicieli całego narodu i łamiąc anarchiczną politykę weta liberałów na rzecz większości głosów. Dało to realną nadzieję, że Rzeczpospolita została jeszcze uratowana przed upadkiem i doprowadziła do nowej świetności.

Codzienny wybór. Niestety, przekonania te zostały wkrótce obalone. Rok po ogłoszeniu konstytucji do Polski wjechało blisko 100 tys. rosyjskich żołnierzy. W 1793 r. Rosja i Prusy odbiły Rzeczpospolitą większość jej ziem. Sejm, który znajdował się pod kontrolą Petersburga, uchylił konstytucję. Ostatnią próbą ratowania kraju było powstanie z 1794 roku. Oddziały dowodzone przez Tadeusza Kościuszkę, bohatera amerykańskiej walki o wolność, nie wytrzymały wielkiej opozycji. Po zdobyciu Pragi – prawobrzeżnej Warszawy – żołnierze rosyjscy zabijali cywilów. Niezniszczalne sceny teatralne w opowiadaniach i obrazach nieuchronnie prowokują zbrodnie popełniane przez Rosję na dzisiejszej Ukrainie: w Borodjiang, Pucha, Mariupol i wielu innych miejscach.

W 1795 roku, kiedy Polska zniknęła z map Europy, pamięć o konstytucji 3 maja pozostała. W czasie jego niewoli w XIX wieku, a później podczas II wojny światowej i rządów komunistycznych, oficjalne obchody jego urodzin były mało prawdopodobne. Po odzyskaniu suwerenności 3 maja stał się świętem narodowym. Tak było po I wojnie światowej w 1919 roku i po upadku partii komunistycznej w 1990 roku.

Z okazji obchodzonej od zeszłego roku 230. rocznicy uchwalenia Konstytucji Europejskiej, Zamek Królewski w Warszawie odwiedzili prezydenci kilku krajów regionu. Wśród nich był prezydent Ukrainy Wołodymyr Żeleński, który podpisał wspólne oświadczenie głów państw. Chcemy, aby Europa była zbudowana na fundamentalnych wartościach i zasadach, takich jak niezależność, suwerenność, integralność terytorialna, demokracja, rządy prawa, równość i solidarność – deklarowali ówcześni sygnatariusze. ja

Wolność i suwerenność nie są dane od razu – musisz być przygotowany do walki o nie każdego dnia. Boleśnie pokazało to krótkie życie Konstytucji 3 Maja. Dzieje się tak do dziś, kiedy Ukraina broni się przed rosyjską inwazją.

Carol Navrocki, Prezes Polskiego Instytutu Pamięci Narodowej